Την προηγούμενη εβδομάδα ο καθηγητής Ρόμπερτ Σέρβις μίλησε σε εκδήλωση που χορηγήθηκε από το βιβλιοπωλείο Φόιλς στο Λονδίνο. Παρατήρησε ότι η βιογραφία του για τον Τρότσκι είχε γίνει το αντικείμενο αντικαμπάνιας από το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ισότητας και πως το βιβλίο του κατακρινόταν σε δημόσιες συγκεντρώσεις σε όλο τον κόσμο – συμπεριλαμβανόμενης και της σημερινής στο Σύδνεϋ της Αυστραλίας. Δήλωσε: «Είχα πολλά προβλήματα με σεχταριστές Τροτσκιστές τους τελευταίους δύο τρεις μήνες επειδή δεν ειδωλοποιώ τον Τρότσκι. Δεν προσκυνώ στο ναό του Τρότσκι.»
Δεν είμαστε οι μόνοι που ο καθηγητής Σέρβις έχει κατηγορήσει σαν «ειδωλολάτρες.» Στις αρχικές σελίδες της βιογραφίας του, διατύπωσε ακριβώς την ίδια κατηγορία ενάντια στους γνωστούς συγγραφείς δύο σημαντικών βιογραφιών για τον Τρότσκι: τον Ισαάκ Ντόιτσερ και τον Πιέρ Μπρουέ. Ο Ντόιτσερ, σύμφωνα με τον Σέρβις, ήταν ο κύριος «ειδωλολάτρης» του Τρότσκι. Όσο για τον Μπρουέ, «προσκυνούσε στο ναό του Τρότσκι.»
Η χρήση της λέξης «ειδωλολάτρης» και της φράσης «προσκυνούσε στο ναό του Τρότσκι» υπονοούν ότι ο Τρότσκι ήταν το αντικείμενο λατρείας από κάποιο είδος θρησκευτικής αίρεσης. Είναι ένα είδωλο –δηλαδή, ένας «ψεύτικος θεός»- το οποίο λατρεύεται από ανεγκέφαλους παγανιστές που είναι απαθείς στα γεγονότα και την λογική. Εδώ ταιριάζει να πούμε, «είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα». Ο Σέρβις είναι αυτός που δείχνεται ανίκανος να αντιμετωπίσει τον Τρότσκι σαν μία πραγματική ιστορική προσωπικότητα μέσα στο πλαίσιο της εποχής στην οποία ζούσε. Για τον Σέρβις ο Τρότσκι δεν είναι ένας θεός που πρέπει να λατρεύεται αλλά ένας διάβολος που πρέπει να εξορκιστεί.
Ο εξορκισμός αυτός απαιτεί να αποκαλυφθεί ο Τρότσκι σαν ένα τέρας – ένας άνδρας χωρίς ανθρωπιά, χωρίς κανένα θετικό χαρακτηριστικό σαν αντίβαρο. Είναι αδίστακτος, κακοπροαίρετος, υπερόπτης και εγωιστής· μία άψυχη υπολογιστική μηχανή αποφασισμένη να ρίξει την ανθρωπότητα στην φωτιά καθώς επιδιώκει δαιμονικά μία ανέφικτη ουτοπία. Και αυτό δεν είναι όλο: ο Τρότσκι του Σέρβις είναι ένας αχάριστος γιός που περιφρονεί την πίστη και τα υλικά επιτεύγματα του πατέρα του. Είναι επίσης ένας άπιστος σύζυγος, ο οποίος επιπόλαια κάνει έγκυο την πρώτη του γυναίκα και έπειτα την εγκαταλείπει· ένας άστοργος και απών πατέρας, ουσιαστικά υπεύθυνος (με τις πολιτικές έμμονες ιδέες του) για τα δεινά και τον θάνατο των παιδιών του· και ένας ακόλαστος που (σύμφωνα με φήμες) έκανε άσεμνες προτάσεις σε μία γνωστή Βρετανή γλύπτρια και ακόμα έγραψε ένα σεξουαλικά άσεμνο γράμμα (από το οποίο, φυσικά, ο Σέρβις κάνει λεπτομερείς παραθέσεις) στην σύζυγο του όταν κόντευαν και οι δύο τα εξήντα.
Ο Τρότσκι, συνεχίζει ο Σέρβις, παρίστανε τον διανοούμενο, γράφοντας για θέματα για τα οποία δεν ήξερε τίποτα. Ήταν επίσης ψεύτης και πλαστογράφος και έγραψε μία αυτοβιογραφία από την οποία – μέσα από αρκετά διαδοχικά προσχέδια – αφαίρεσε οτιδήποτε θα μπορούσε να εκθέσει την δημόσια εικόνα την οποία είχε διαμορφώσει ανέντιμα. Ανάμεσα στις πιο σημαντικές λεπτομέρειες που ο Τρότσκι επιχειρούσε να υποβαθμίσει, σύμφωνα με τον Σέρβις, ήταν το γεγονός πως ήταν Εβραίος.
Αυτή η απόπειρα να αποκρύψει την Εβραϊκή του προέλευση, ισχυρίζεται ο Σέρβις, ήταν το κλειδί στην ζωή του Τρότσκι. Ο Σέρβις παρουσιάζει την μεταμόρφωση του νεαρού «Λέιμπα» στον Ρωσοποιημένο «Λεβ» Μπρόνσταϊν σαν μία κρίσιμη καμπή στην ζωή του νέου. Έχοντας απαλλαχτεί από ένα μισητό μικρό όνομα το οποίο ακουγόταν Εβραϊκό, το σκηνικό είχε πλέον στηθεί για την επόμενη πράξη της επανεφεύρεσης του: την δημιουργία του Λέβ Νταβίντοβιτς Τρότσκι! Το πρόβλημα με αυτή την ιστορία, όπως και με τόσα πολλά από όσα γράφει ο Σέρβις, είναι ότι δεν έχει καμμία βάση πάνω σε πραγματικά γεγονότα. Το μικρό όνομα με το οποίο ο Μπρόνσταϊν ήταν γνωστός από την γέννηση του ήταν «Λεβ» ή το υποκοριστικό Λιόβα.
Το βιβλίο του Σέρβις είναι ένας κατάλογος από προσβολές: Ο Τρότσκι «ήταν θορυβώδης και υπερόπτης. Δεν χρειαζόταν να περιμένει κανείς πολύ για να ανακαλύψει πόσο ματαιόδοξος και εγωκεντρικός ήταν πραγματικά.» [56] «Όποια γυναίκα ζούσε μαζί του έπρεπε να δεχτεί ότι θα έκανε ό,τι ήθελε.» [67] «Πάντα έγραφε ό,τι του ερχόταν στο μυαλό.» [79] «Διανοητικά, πεταγόταν από το ένα θέμα στο άλλο και δεν αισθανόταν κανένα κίνητρο να συστηματοποιήσει την σκέψη του.» [110] «Ο ίδιος δεν ισχυρίστηκε ποτέ ότι ήταν πνευματικά πρωτότυπος: θα είχε γίνει αντικείμενο χλευασμού αν το είχε επιχειρήσει.» [109]
Και παρόλο που ο Τρότσκι προσπάθησε δήθεν να αποκρύψει τις Εβραϊκές του ρίζες, ο Σέρβις βλέπει παντού την σφραγίδα της Σημιτικής του εθνότητας: ο Τρότσκι «ήταν θρασύς στην ευφυΐα του και ευθαρσής στις απόψεις του. Κανείς δεν μπορούσε να τον εκφοβίσει. Ο Τρότσκι είχε αυτά τα χαρακτηριστικά σε μεγαλύτερο βαθμό από τους περισσότερους Εβραίους...» [202] «Δεν ήταν σε καμμία περίπτωση ο μόνος Εβραίος που είχε φανερά ευκαιρίες για αυτοβελτίωση ... »[202] Όσο για τις ρίζες της έλξης του Τρότσκι προς τον Μαρξισμό, ο Σέρβις ισχυρίζεται ότι «Οι νέοι και νέες, που ήταν διαπαιδαγωγημένοι με την άτεγκτη πειθαρχία του Τορά, βρήκαν μία οικεία ορθοδοξία στις λεπτολογίες του Μαρξισμού. Οι βυζαντινολογικές διαμάχες ήταν κοινές στον Μαρξισμό και τον Ιουδαϊσμό.» [202]
Το Μπολσεβίκικο Κόμμα έδωσε ένα οικείο περιβάλλον στον Τρότσκι. Ο Σέρβις ενημερώνει τους αναγνώστες του πως «η ηγεσία του κόμματος αναγνωριζόταν ευρέως σαν μία Εβραϊκή συμμορία» προσθέτοντας για χάρη πληρότητας ότι «προβαλλόταν μάλιστα πλατιά ο ισχυρισμός ότι οι Εβραίοι κυριαρχούσαν μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα.» [205] Όμως ο Τρότσκι δεν συμμορφωνόταν με όλα τα Εβραϊκά στερεότυπα. Συμπεριλαμβάνοντας στην συλλογή του φωτογραφιών μία τερατώδη ναζιστική καρικατούρα του «Λέιμπα Τρότζκι-Μπράουνσταϊν,» ο Σέρβις προσθέτει μία λεζάντα με την χρήσιμη παρατήρηση: «Στην πραγματικότητα, η αληθινή του μύτη δεν ήταν ούτε μακρυά ούτε γαμψή και δεν άφηνε ποτέ το μούσι του να γίνει ανάκατο ή τα μαλλιά του απεριποίητα.» [Εικόνα 11, 136-137]
Μέσα σε όλη αυτή την λάσπη, τί έχει να πει ο Σέρβις για τις πολιτικές ιδέες του Τρότσκι και για τα γραπτά του; Η απάντηση είναι, σύντομα, σχεδόν τίποτε. Πράγματι, ο Σέρβις δηλώνει κατηγορηματικά ότι ήταν αποφασισμένος να μην κάνει τον γραπτό και προφορικό λόγο του Τρότσκι ή ακόμα και τις δημόσιες πράξεις του το επίκεντρο της βιογραφίας του. Σε αντίθεση με τον «ειδωλολάτρη» Ντόιτσερ και τον «προσκυνητή του ναού» Μπρουέ, ο Σέρβις ανακοινώνει ότι «είναι εξίσου σημαντικό να εντοπίσουμε αυτά για τα οποία σιωπούσε ο Τρότσκι όσο και αυτά για τα οποία επέλεγε να μιλήσει και να γράψει. Οι αδιατύπωτες βασικές παραδοχές του ήταν αναπόσπαστες από το αμάλγαμα της ζωής του.» [5]
Τί εκπληκτική προσέγγιση είναι αυτή για έναν βιογράφο – ιδίως όταν γράφει για κάποιον ο οποίος θεωρούνταν (όπως από τον Μπέρτολτ Μπρέχτ, για παράδειγμα) ο μεγαλύτερος Ευρωπαίος συγγραφέας της εποχής του! Πώς μπορεί ένας βιογράφος να δηλώνει – και να περιμένει να ληφθεί στα σοβαρά – πώς αυτά που δεν έγραψε, δεν είπε ή δεν έκανε το αντικείμενο του έργου του είναι εξίσου σημαντικά με αυτά που έγραψε, είπε ή έκανε;
Αυτός ο παράλογος συλλογισμός, ωστόσο, είναι κεντρικός στον σκοπό του Σέρβις, και εξηγεί την εχθρότητα που τρέφει ενάντια σε βιογράφους – ιδίως τον Ντόιτσερ και τον Μπρουέ – για τους οποίους η τεράστια λογοτεχνική παραγωγή του Τρότσκι αποτελεί την απαραίτητη πνευματική και πολιτική υποδομή για μία αξιολόγηση του. Αυτή είναι μία προσέγγιση την οποία ο Σέρβις απορρίπτει – για λόγους που έχουν να κάνουν πολύ περισσότερο με θέματα σχετικά με την σύγχρονη πολιτική παρά με την ιστορική μέθοδο.
Όπως παραδέχεται και ο ίδιος ο Σέρβις, τόσο στο βιβλίο του όσο και σε διάφορες δημόσιες δηλώσεις, έχει γράψει την βιογραφία του για να υπερνικήσει την επίμονη επιρροή της τριλογίας του Ντόιτσερ – Ο Άοπλος, Οπλισμένος και Εξόριστος Προφήτης – η οποία εκδόθηκε μεταξύ του 1954 και 1963. Ο Σέρβις δεν μας λέει τίποτε για τους δικούς του πολιτικούς δεσμούς στις δεκαετίες του 1960 και 1970 (αν είχα την ευκαιρία, θα ρωτούσα τον καθηγητή Σέρβις αν υπήρχε κάποια αλήθεια στις πολλές φήμες ότι ήταν μέλος, ή στις παρυφές, του παθιασμένα αντι-Τροτσκιστικού Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος), ήταν όμως φανερά θυμωμένος, αν όχι συνταραγμένος, από την τεράστια ανάπτυξη των Τροτσκιστικών κινημάτων εκείνη την περίοδο. Πιστεύεται πλατιά και δικαιολογημένα ότι η τριλογία του Ντόιτσερ συνέβαλε ουσιαστικά σε αυτό το σημαντικό πολιτικό φαινόμενο. Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι η τριλογία του Ντόιτσερ αποτέλεσε για χιλιάδες ριζοσπαστικοποιημένους νέους στην Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες και, ας μου επιτραπεί να προσθέσω, την Αυστραλία, την αρχική τους γνωριμία με την ζωή και τις ιδέες του Λέων Τρότσκι.
Όταν εμφανίστηκε ο πρώτος τόμος της βιογραφίας του Ντόιτσερ Ο Οπλισμένος Προφήτης - καλύπτοντας τα χρόνια μεταξύ του 1879 (το έτος γέννησης του Τρότσκι) και του 1921 (το τέλος του Εμφύλιου Πόλεμου) – η φήμη του Τρότσκι είχε θαφτεί κάτω από το τεράστιο και τερατώδες οικοδόμημα των Σταλινικών ψεμάτων. Δεν υπήρχε άλλη μορφή στον εικοστό αιώνα, ίσως ούτε και στην παγκόσμια ιστορία, που να είχε υποβληθεί σε μία τόσο αδιάκοπη εκστρατεία πλαστογράφησης και συκοφαντίας. Οι σχεδόν απεριόριστοι πόροι του Σοβιετικού καθεστώτος, και των κάτω από Σταλινική ηγεσία κομμάτων σε όλο τον κόσμο, είχαν διατεθεί για τον διασυρμό του Τρότσκι σαν αντι-Σοβιετικού δολιοφθορέα, τρομοκράτη και πράκτορα του φασισμού. Μέσα στην Σοβιετική Ένωση, οι ομοϊδεάτες του, από το παρελθόν και το παρόν, εξολοθρεύτηκαν ανελέητα. Το Σταλινικό καθεστώς σκότωσε σχεδόν όλα τα μέλη της οικογένειας Μπρόνσταϊν, ανάμεσα τους τα αδέρφια του, τις ανιψιές και τους ανιψιούς του, τα πεθερικά του και τους δύο γιους του. Ακόμα και πριν από τα χρόνια των μαζικών φόνων, ο θάνατος των δύο θυγατέρων του Τρότσκι συνδεόταν με τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν από τον διωγμό του πατέρα τους από το σταλινικό καθεστώς.
Ο Τρότσκι δολοφονήθηκε από ένα Σοβιετικό πράκτορα τον Αύγουστο του 1940. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ήδη αρχίσει. Μετά την εισβολή στην Σοβιετική Ένωση τον Ιούνη του 1940 – που έφερε το περιβόητο Σύμφωνο Στάλιν-Χίτλερ του 1939 στην αιματηρή του κατάληξη – οι διανοούμενοι της Δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής δεν είχαν καθόλου την διάθεση να υπενθυμίσουν στους εαυτούς τους τα αναρίθμητα εγκλήματα του Στάλιν ενάντια στο διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα. Με την ενθάρρυνση της κυβέρνησης Ρούζβελτ, το Χόλυγουντ παρήγαγε μία κινηματογραφική προσαρμογή του αηδιαστικού φιλοσταλινικού βιβλίου του Αμερικάνου πρέσβη Τζόζεφ Ντέιβις, με τίτλο Αποστολή στη Μόσχα. Η ταινία απεικόνιζε τον Τρότσκι σαν εχθρό του Σοβιετικού λαού.
Η έναρξη του Ψυχρού Πόλεμου μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου ελάττωσε τον ζήλο των διανοούμενων για τον Στάλιν, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όμως ο Τρότσκι – σαν κυρίαρχη ιστορική και πολιτική παρουσία – είχε μέχρι τότε τεθεί στο περιθώριο.
Ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτη του 1953 σημάδεψε την αρχή της παρατεταμένης κρίσης και της θανάσιμης αγωνίας του γραφειοκρατικού καθεστώτος. Το 1956 ο μυστικός λόγος του Κρούστσεφ ξεσκέπασε τον Στάλιν σαν μαζικό δολοφόνο. Μέχρι τότε, ο πρώτος τόμος του Ντόιτσερ είχε δημοσιευτεί και συνέβαλε πάρα πολύ στην ανανέωση του ενδιαφέροντος για την ζωή του αμείλικτου αντίπαλου του Στάλιν. Ο δεύτερος τόμος βγήκε το 1959 και ο τρίτος το 1963. Ως τότε, η πολιτική ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας είχε ήδη αρχίσει. Η ανάγνωση της τριλογίας του Ντόιτσερ αποτέλεσε πολύ μεγάλη εμπειρία για μία ολόκληρη γενιά.
Στο σημείο αυτό, πρέπει να μιλήσω για την δικιά μου εμπειρία: Ήμουν στην Ουάσιγκτον τον Νοέμβρη του 1969. Είχε γίνει το κάλεσμα για μία μαζική διαδήλωση ενάντια στον πόλεμο στο Βιετνάμ. Μέχρι τότε, σχεδόν τίποτε δεν απέμενε πια απο τις αρχικές ελπίδες μου ότι το Δημοκρατικό Κόμμα εκπροσωπούσε ένα προοδευτικό, πόσο μάλλον σοσιαλιστικό, φορέα αντίστασης κατά του ιμπεριαλισμού. Την παραμονή του μαζικού συλλαλήτηριου, είδα μία διαδήλωση έξω από τον Λευκό Οίκο. Οι διαδηλωτές έκαναν πορεία γύρω από την προεδρική κατοικία κρατώντας στα χέρια τους κεριά. Η σκηνή αυτή μου έκανε εντύπωση σαν εντελώς άσκοπη. Νόμιζαν πραγματικά οι διαδηλωτές ότι τα κεριά θα αφύπνιζαν την συνείδηση του Νίξον;
Απέναντι από τον δρόμο όπου βρίσκεται ο Λευκός Οίκος, στην λεωφόρο Πενσυλβάνιας, βρήκα ένα βιβλιοπωλείο. Ένα βιβλίο μου τράβηξε την προσοχή. Στο εξώφυλλο είχε την φωτογραφία ενός νέου που ατένιζε με αυτοπεποίθηση μέσα από ένα ζευγάρι ματογυάλια. Ο τίτλος του βιβλίου ήταν Ο Οπλισμένος Προφήτης. Αγόρασα το βιβλίο, άρχισα να το διαβάζω εκείνη την νύχτα και δεν μπορούσα σχεδόν να το αφήσω μέχρι να το τελειώσω. Ήταν η αρχή αυτού που επρόκειτο να γίνει η δέσμευση μου, σε όλη μου την ζωή, με την ζωή και τις ιδέες του Λέων Τρότσκι.
Σε τί έγκειται η δύναμη της βιογραφίας του Ντόιτσερ; Χωρίς αμφιβολία, ο Ντόιτσερ ήταν ένας επιδέξιος συγγραφέας, του οποίου η γνώση της Αγγλικής γλώσσας φέρνει ξανά στην μνήμη αυτή που είχε ο μεγάλος συμπατριώτης του Τζόζεφ Κόνραντ. Όμως το μεγάλο επίτευγμα του Ντόιτσερ ήταν η ανάπλαση – με βάση τα ιστορικά δεδομένα – της επιβλητικής επαναστατικής προσωπικότητας του Τρότσκι σαν συγγραφέα, καλλιτέχνη, ρήτορα, στρατιωτικού ηγέτη, πολιτικού στρατηγικού νου, οραματικού σοσιαλιστή και, επιπλέον, ανθρώπου. Το δράμα και η τραγωδία της Οκτωβριανής Επανάστασης και το καθρέφτισμα της στην ζωή της μεγαλύτερης της μορφής βρήκε ισχυρή έκφραση στις σελίδες της βιογραφίας του Ντόιτσερ. Ωστόσο, είναι εντελώς λάθος να χαρακτηριστεί το έργο αυτό σαν μία άκριτη άσκηση αγιογράφησης. Είναι γεγονός ότι ένα σημαντικό κομμάτι της βιογραφίας του Ντόιτσερ – ιδίως ο τελευταίος της τόμος – είναι αφιερωμένος σε μία αυξανόμενα εμφατική παρουσίαση των βαθιών και ασυμβίβαστων πολιτικών διαφορών του συγγραφέα με πολλές κρίσιμες πλευρές της πολιτικής προοπτικής του Τρότσκι.
Παρόλες τις επικρίσεις του, ο Ντόιτσερ άφησε τους αναγνώστες του χωρίς καμμία αμφιβολία για την τεράστια και διαρκή ιστορική σημασία του Τρότσκι. Όσοι επιθυμούσαν να κατανοήσουν την Ρωσική Επανάσταση, τον εικοστό αιώνα, και, πέρα από αυτά, την ιστορική μοίρα της ανθρωπότητας, έπρεπε να καταπιαστούν με τις ιδέες του Λέων Τρότσκι. Στο τέλος του μεγάλου του έργου, ο Ντόιτσερ άφησε τους αναγνώστες του με την πεποίθηση πως η ζωή του Τρότσκι αντιπροσώπευε ένα προάγγελο ενός καλύτερου και πιο ανθρώπινου κόσμου, έναν κόσμο στον οποίο τα μεγάλα ιδεώδη που έμπνευσαν την Ρωσική Επανάσταση θα γίνονταν επιτέλους πραγματικότητα. Κατανοούσε τον Τρότσκι σαν μία Προμηθεϊκή μορφή η οποία, παρόλο που υπερνικήθηκε στη διάρκεια της δικιάς της ζωής από τις συντριπτικές δυνάμεις της αντίδρασης, θα έβρισκε την δικαίωση στον τελικό θρίαμβο των ιδεωδών της. Ο Ντόιτσερ ολοκλήρωσε την βιογραφία του με μία παράθεση από την τελευταία στροφή του ποιήματος του Σέλλεϋ Ο Προμηθέας Χωρίς Δεσμά:
Να αψηφάς την Εξουσία, που μοιάζει παντοδύναμη·
Να αγαπάς, και να υπομένεις· να ελπίζεις ώσπου η Ελπίδα να χτίσει
Με τα ίδια τα συντρίμμια της το πράγμα που θωρεί·
Ούτε να αλλάζεις, μήτε να λιποψυχείς, ή να μετανοείς·
Αυτό, σαν την δική σου δόξα, Τιτάνα, σημαίνει να είσαι
Καλός, μεγαλόψυχος και ευτυχισμένος, όμορφος και ελεύθερος·
Αυτή είναι η αληθινή Ζωή, Χαρά, Κατάχτηση της Γης, και Νίκη.
Μπροστά σε αυτά τα ευγενικά αισθήματα, που τόσο αρμόζουν στην ζωή και τον ιστορικό ρόλο του Τρότσκι, τί απομένει από το ευτελές και κακόβουλο έργο του καθηγητή Σέρβις;
(1) Διάλεξη που δόθηκε σε συγκέντρωση αναγνωστών στο βιβλιοπωλείο Γκλίμπουκς στο Σύδνεϋ της Αυστραλίας στις 3 Φλεβάρη, 2010.